Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Benedikt Bogason, Ása Ólafsdóttir, Björg Thorarensen, Ingveldur Einarsdóttir og Sigurður Tómas Magnússon.

Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 5. maí 2020. Hann krefst aðallega ómerkingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar á öllum dómstigum.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms um annað en dráttarvexti sem hann krefst af dæmdri fjárhæð frá 2. febrúar 2015. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti.

I

Ágreiningur málsins lýtur í fyrsta lagi að ætluðu vanhæfi tveggja þeirra dómara Landsréttar sem lögðu dóm á málið og ætluðum annmörkum á samningu dómsins. Þá er í annan stað deilt um það hvort lánssamningur 27. júlí 2005 milli Landsbanka Íslands hf. og Hydra ehf., sem áfrýjandi gekkst í sjálfskuldarábyrgð fyrir ásamt 23 öðrum einstaklingum og einu einkahlutafélagi, hafi verið lögmætt lán í erlendri mynt. Í þriðja lagi er um það deilt hvort lánið er uppgreitt. Að síðustu er ágreiningur um túlkun á 103. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl. og réttaráhrif ákvæðisins.

Í málinu krefur stefndi áfrýjanda um greiðslu á 7.352.406 króna eftirstöðvum láns sem áfrýjandi tók til uppgjörs á fyrrgreindri sjálfskuldarábyrgð sinni. Með dómi Landsréttar var áfrýjandi dæmdur til að greiða stefnda umkrafða fjárhæð með dráttarvöxtum. Í dóminum var vísað til þess að fyrrgreindur lánssamningur 27. júlí 2005 hefði verið lögmætt lán í erlendum gjaldmiðli, en auk þess lægi fyrir að áfrýjandi hefði gengist í ábyrgð fyrir tiltekinni fjárhæð í sterlingspundum og verið skuldbundinn gagnvart stefnda samkvæmt henni. Þá taldi Landsréttur að 103. gr. laga nr. 21/1991 tæki samkvæmt orðanna hljóðan aðeins til óskiptrar ábyrgðar og yrði því ekki beitt um skipta ábyrgð eins og hér hagaði til. Með vísan til þess taldi Landsréttur engin efni til að fallast á að víkja bæri samningi áfrýjanda og stefnda til hliðar á grundvelli ógildingarreglna laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga. Enn fremur sagði í dómi Landsréttar að gögn málsins bæru með sér að fyrir hendi væri skuld samkvæmt lánssamningnum sem ekki hefði verið greidd og því væri áfrýjandi greiðsluskyldur.

Í beiðni um áfrýjunarleyfi vísaði áfrýjandi til þess að hann teldi dóm Landsréttar rangan, bæði að formi til og efni. Um formið vísaði hann til vanhæfis tveggja dómara Landsréttar á grundvelli b- og g-liða 5. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála í tilviki annars þeirra en á grundvelli g-liðar sömu greinar í tilviki hins. Þá uppfyllti dómurinn ekki þær kröfur sem gera yrði til rökstuðnings í dómum samkvæmt f-lið 1. mgr. 114. gr. laga nr. 91/1991, sbr. 3. og 4. mgr. 164. gr. sömu laga. Enn fremur taldi áfrýjandi að ekki hefði farið fram heildarmat á öllum atvikum í þeim tilgangi að skera úr um hvort lánssamningurinn 27. júlí 2005 hefði haft að geyma ólögmætt gengistryggingarákvæði. Þá hefði málið einnig verulegt almennt gildi um túlkun á 103. gr. laga nr. 21/1991. Var fallist á beiðni um áfrýjunarleyfi á þeim grunni að dómur í málinu gæti haft fordæmisgildi um þau atriði sem leyfisbeiðnin var reist á.

II

1

Áfrýjandi gekkst ásamt 23 einstaklingum og einu einkahlutafélagi í sjálfskuldarábyrgð fyrir greiðslu á ,,fjölmyntaláni“ til fimm ára samkvæmt lánssamningi 27. júlí 2005 milli Landsbanka Íslands hf. og Hydra ehf. að ,,jafnvirði kr. 80.000.000,- krónur áttatíumilljónir 00/100, í neðanskráðum myntum og hlutföllum: GBP 100%“. Lánsfjárhæðin, að frádregnum lántökukostnaði, 79.190.000 krónur, var greidd inn á íslenskan bankareikning Hydra ehf. 2. ágúst 2005 í samræmi við viðauka samningsins um útborgun 27. júlí sama ár. Samkvæmt grein 3.1 í lánssamningnum lofaði lántaki að greiða bankanum vexti sem skyldu vera breytilegir vextir jafnháir LIBOR-vöxtum í samræmi við lengd vaxtatímabils hverju sinni, auk 2,25% vaxtaálags. Í 10. grein samningsins var fjallað um tryggingar og sagði þar: ,,Til tryggingar skilvísri og skaðlausri greiðslu allra lánshluta samnings þessa takast eftirfarandi aðilar á hendur sjálfskuldarábyrgð pro rata fyrir nánar tilgreindri upphæð á fullum efndum allra skuldbindinga skv. samningi þessum ... Sigmar Júlíus Eðvarðsson ... GBP 44.671“. Sjálfskuldarábyrgðin tók til ,,greiðslu höfuðstóls allra lánshluta, auk vaxta, dráttarvaxta og vaxtavaxta, svo og alls kostnaðar, sem af vanskilum kann að leiða. Ábyrgðin gildir jafnt þótt greiðslufrestur verði veittur á skuldbindingum skv. samningi þessum einu sinni eða oftar, uns skuldin er að fullu greidd.“

Fjárhæð ábyrgðarskuldbindingar áfrýjanda og hinna 24 ábyrgðaraðilanna ákvarðaðist af þeirri hlutafjáraukningu sem þeir voru skráðir fyrir í Hydra ehf. á þessum tíma. Lánið bar að greiða að fullu með tuttugu jöfnum afborgunum á þriggja mánaða fresti. Fyrsti gjalddagi afborgana skyldi vera 10. september 2005. Hydra ehf. greiddi þrjár fyrstu afborganir lánsins en eftir það fór það í vanskil.

Gerðir voru tveir viðaukar við lánssamninginn þar sem endursamið var um greiðsluskilmála hans, hinn fyrri 1. nóvember 2006 og hinn síðari 27. nóvember 2007. Samkvæmt fyrri viðaukanum voru eftirstöðvar lánsins 12.695.404 krónur og 528.680,94 sterlingspund miðað við 11. september 2006. Í viðaukanum kom fram að eftirleiðis skyldi sú grein samningsins sem fjallaði um lánstíma og endurgreiðslur vera á þann hátt að Hydra ehf., sem þá hafði fengið nafnið Eignarhaldsfélagið City Star Airlines ehf., bæri að greiða 12.695.404 krónur og 89.184 sterlingspund 25. mars 2007 sem ráðstafa ætti til greiðslu áfallinna vaxta og lækkunar höfuðstóls lánsins. Þegar sú greiðsla hefði verið innt af hendi myndaðist nýr höfuðstóll lánsins í sterlingspundum sem bæri að endurgreiða að fullu með 13 jöfnum afborgunum á þriggja mánaða fresti, fyrst 25. júní 2007. Jafnframt þessu var þeirri grein samningsins sem fjallaði um vaxtakjör breytt. Í framhaldinu greiddi Eignarhaldsfélagið City Star Airlines ehf. að hluta til inn á umsamda afborgun með gjalddaga í mars 2007, í fernu lagi, en síðan fór lánið aftur í vanskil. Voru greiðslurnar ýmist í íslenskum krónum eða sterlingspundum. Í síðari viðaukanum 27. nóvember 2007 kom fram að eftirstöðvar lánsins miðað við 25. október 2007 næmu 551.934,87 sterlingspundum og gjaldfallnar afborganir 11.722.422 krónum. Lántaki skyldi greiða áfallna vexti og dráttarvexti til 25. október 2007, nánar tiltekið 21.189,64 sterlingspund og 1.019.701 krónu. Gegn þeirri greiðslu átti Landsbanki Íslands hf. að endurfjármagna eftirstöðvar lánsins miðað við gengi sterlingspunds þann dag sem undirritaður viðauki bærist bankanum. Umsaminn lánstími var þrjú ár og lánið skyldi greiðast með tíu jöfnum afborgunum á þriggja mánaða fresti og var fyrsti gjalddagi afborgana 25. mars 2008. Vexti skyldi greiða á þriggja mánaða fresti út lánstímann, fyrst 25. desember 2007. Lántaki greiddi fyrsta vaxtagjalddagann 28. sama mánaðar, vegna áfallinna vaxta frá 25. október 2007 til 27. desember sama ár, en það var síðasta greiðsla félagsins inn á lánið. Eftirstöðvar höfuðstóls eftir síðustu greiðslu voru 615.477,04 sterlingspund.

2

Vegna vanskila Eignarhaldsfélagsins City Star Airlines ehf. á greiðslu afborgana samkvæmt lánssamningnum 27. júlí 2005 beindi Landsbanki Íslands hf. kröfum sínum að sjálfskuldarábyrgðarmönnum, þar á meðal áfrýjanda, til uppgjörs á samningnum. Í kjölfar þess gerði áfrýjandi lánssamning við bankann 27. apríl 2008 að fjárhæð 42.000 sterlingspund. Lánið var til þriggja ára og skyldi greiða með sex jöfnum afborgunum á sex mánaða fresti og átti að greiða afborganir, vexti, dráttarvexti og aðrar greiðslur í íslenskum krónum. Skilyrði fyrir útborgun lánsins var að bankanum bærist beiðni um útborgun. Áfrýjandi óskaði eftir því að lánið yrði greitt út 31. júlí 2008 og var útborgaðri lánsfjárhæð, 41.874 sterlingspundum, ráðstafað til greiðslu inn á fyrrgreindan lánssamning 27. júlí 2005 í samræmi við fyrirmæli í viðauka 25. júlí 2008 við síðari lánssamninginn. Hinn 16. apríl 2009 var gerður viðauki við lánssamninginn. Samkvæmt honum greiddi áfrýjandi gjaldfallna ógreidda vexti á þeim degi að fjárhæð 1.757,06 sterlingspund og var tekið fram að eftirstöðvar lánsins miðað við 5. janúar 2009 væru 42.000 sterlingspund. Lánstímanum var breytt þannig að eftirstöðvar lánsins skyldu greiðast að fullu með sex jöfnum afborgunum á sex mánaða fresti. Vextir skyldu reiknast frá 5. janúar 2009. Að öðru leyti skyldi lánssamningurinn haldast óbreyttur. Hinn 30. september 2009 greiddi áfrýjandi fyrstu afborgun lánsins í samræmi við skilmálabreytinguna og námu þá eftirstöðvar 35.000 sterlingspundum. Hinn 26. júlí 2010, 20. desember sama ár og 20. janúar 2011 greiddi áfrýjandi einungis hluta af áföllnum vöxtum, en ekkert var greitt inn á eftirstöðvar höfuðstóls lánsins. Samkvæmt stöðuyfirliti stefnda 2. febrúar 2015 var staða lánsins reiknuð yfir í íslenskar krónur. Þar kom fram að eftirstöðvar höfuðstóls væru 7.018.550 krónur og ógreiddir samningsvextir 333.856 krónur. Samtala eftirstöðva nam því 7.352.406 krónum miðað við tilgreint myntgengi 2. febrúar 2015 og er það stefnufjárhæð málsins.

 Auk áfrýjanda gerðu 19 aðrir sjálfskuldarábyrgðarmenn upp sína ábyrgðarhluta á tímabilinu 19. júní til 4. september 2008 og voru þannig samtals 78.960.613 krónur greiddar inn á skuld samkvæmt lánssamningnum 27. júlí 2005. Bú Eignarhaldsfélagsins City Star Airlines ehf. (áður Hydra ehf.) hafði verið tekið til gjaldþrotaskipta 28. maí 2008 og námu þá vanskil vegna lánsins 93.204.643 krónum. Aðrir sjálfskuldarábyrgðarmenn munu ekki hafa gert upp sína ábyrgðarhluta.

3

Með kröfulýsingu 28. júlí 2008 lýsti Landsbanki Íslands hf. kröfu í bú Eignarhaldsfélagsins City Star Airlines ehf. að fjárhæð 93.204.643 krónur vegna fyrrgreinds lánssamnings 27. júlí 2005. Með bréfi Landsbanka Íslands hf. til skiptastjóra þrotabúsins 15. september 2008 var tilkynnt að verið væri að vinna í því að fá sjálfskuldarábyrgðarmenn til þess að ,,kaupa sig út úr láninu“. Vinnu við það væri næstum lokið. Í samræmi við þetta sendi bankinn nýja kröfulýsingu en samkvæmt henni var krafa hans lækkuð í 21.333.498 krónur vegna greiðslna frá ábyrgðarmönnum sem ráðstafað hafði verið inn á lánið. Þá kröfu samþykkti skiptastjóri þrotabúsins með fyrirvara um endanlega fjárhæð kröfunnar vegna greiðslna ábyrgðarmanna. Eftir að dómur Hæstaréttar 9. júní 2011 í máli nr. 155/2011 gekk freistaði skiptastjóri þess að breyta afstöðu sinni til viðurkenningar kröfunnar með því að hafna henni eða lækka. Ágreiningi um viðurkenningu hennar var vísað til dómstóla og í dómi Hæstaréttar 1. mars 2013 í máli nr. 116/2013 var komist að þeirri niðurstöðu að krafan hefði verið endanlega samþykkt á skiptafundi 29. júní 2010 sem almenn krafa í þrotabúið að fjárhæð 21.339.723 krónur, enda hefðu engin mótmæli komið fram gegn afstöðu skiptastjóra til viðurkenningar á kröfunni, sbr. 3. mgr. 120. gr. laga nr. 21/1991.

 Áfrýjandi lýsti ekki kröfu í þrotabúið en á fyrrgreindum skiptafundi 29. júní 2010 var meðal annars fjallað um lýstar kröfur tveggja ábyrgðarmanna vegna ábyrgðarinnar. Skiptastjóri samþykkti kröfur þeirra með fyrirvara um endanlega fjárhæð ábyrgðarinnar, þar sem fyrir lá að stefndi hafði þá höfðað mál á hendur þeim tveimur til innheimtu kröfu samkvæmt ábyrgðaryfirlýsingu þeirra. Á fundinum var jafnframt lögð fram yfirlýsing annarra ábyrgðarmanna, þar á meðal áfrýjanda, þar sem sagði: ,,Við undirrituð, sem erum í ábyrgð á láni ... hjá Landsbanka Íslands sem Eignarhaldsfélagið City Star ... tók 27.07.2005, vottum með undirskrift okkar hér að neðan, að við fengum hlutabréf í skiptum fyrir ábyrgð okkar og eigum enga aðra kröfu á hendur þrotabúi Eignarhaldsfélagsins City Star. Þ.a.l. mótmælum við kröfu þeirri sem 2 aðrir ábyrgðarmenn á þessu láni ... hafa gert í þrotabúið.“

Hinn 15. mars 2013 úthlutaði skiptastjóri þrotabúsins til stefnda 6.373.959 krónum upp í kröfuna og 15. janúar 2014 var úthlutað 598.938 krónum upp í hana eða samtals 6.972.897 krónum. Í málinu er ekki tölulegur ágreiningur með aðilum um að hefði Landsbanki Íslands hf. haldið sig við upphaflega kröfulýsingu í þrotabúið að fjárhæð 93.204.643 krónur, og sú krafa verið samþykkt, hefði honum verið úthlutað 19.822.624 krónum upp í kröfuna.

Með bréfi stefnda til áfrýjanda 29. nóvember 2011 var tilkynnt að lán áfrýjanda samkvæmt lánssamningnum 27. apríl 2008, sem hann tók til að gera upp ábyrgð á lánssamningnum 27. júlí 2005, félli ekki undir fordæmisgildi dóms Hæstaréttar í máli nr. 155/2011 og yrði ekki endurútreiknað. Í bréfi áfrýjanda til stefnda 12. desember 2011 kom meðal annars fram að eldri lánssamningurinn væri ólöglegt lán og það lán væri ástæða þess að hann tók lán sitt hjá bankanum. Taldi hann greinilegt af gögnum sem honum hefðu borist frá stefnda að ekki væri tekið tillit til uppruna síðara lánsins.

Með ákvörðun Fjármálaeftirlitsins 9. október 2008, sem tekin var í kjölfar þess að það tók yfir vald hluthafafundar Landsbanka Íslands hf., vék stjórn félagsins frá og setti yfir það skilanefnd, eignaðist stefndi kröfu þá sem um er deilt á hendur áfrýjanda.

III

1

Áfrýjandi telur annmarka að formi til á dómi Landsréttar eiga að leiða til þess að dómurinn verði ómerktur og málinu vísað aftur til Landsréttar til löglegrar meðferðar.

Í fyrsta lagi byggir hann á því að tveir þeirra dómara sem lögðu þar dóm á málið hafi verið vanhæfir. Annar þeirra, Aðalsteinn E. Jónasson, á grundvelli b- og g-liða 5. gr. laga nr. 91/1991 og hinn, Hervör Þorvaldsdóttir, á grundvelli g-liðar sömu greinar. Í annan stað byggir hann á því að dómurinn uppfylli ekki kröfur réttarfarslaga um rökstuðning dóma.

Varðandi ætlað vanhæfi Aðalsteins bendir áfrýjandi á að hann hafi margsinnis áður sem starfandi lögmaður gætt réttar stefnda varðandi sama sakarefni og jafnframt veitt honum ólögskyldar leiðbeiningar um það sem ráðgjafi bankans um gengistryggingarmál á árunum 2011 til 2017. Hann hafi síðast flutt mál fyrir stefnda í apríl 2017 og verið skipaður dómari við Landsrétt tveimur mánuðum síðar. Í þessu ljósi hafi áfrýjandi réttmætar ástæður til að draga óhlutdrægni hans í efa. Þá bendir áfrýjandi á að hann hafi verið lögmaður stefnda í máli nr. 155/2011, sem skapað hafi fordæmi um ólögmæt gengislán, en áfrýjandi byggi málsgrundvöll sinn meðal annars á því máli. Einnig hafi hann verið lögmaður stefnda í máli nr. 602/2013 sem dæmt var í Hæstarétti 6. mars 2014 en vísað hafi verið til þess í hinum áfrýjaða dómi Landsréttar og byggt þar á því að dómurinn styðji það að lánssamningurinn sem um er deilt hafi verið lögmætt erlent lán. Auk þess hafi hann flutt fjölmörg önnur mál sem vörðuðu gengistryggingu lána stefnda. Samkvæmt þessu sé með öllu óviðunandi að dómarinn hafi setið í dómi Landsréttar.

Áfrýjandi telur að dómur Hæstaréttar 26. mars 2019 í máli nr. 14/2019, sem stefndi átti einnig aðild að og þar sem tekist var á um vanhæfi Aðalsteins, hafi ekki fordæmisgildi fyrir þetta mál, þar sem ekki hafi reynt á b-lið 5. gr. laga nr. 91/1991 með sama hætti og í þessu máli. Þá hafi í því máli ekki verið byggt á því að persónuleg afstaða dómarans til efnis máls væri með þeim hætti að draga mætti óhlutdrægni hans í efa. Jafnframt hafi þar ekki verið byggt á því að mörg þeirra mála sem vísað væri til í máli þessu, hefðu verið flutt af honum þegar hann sinnti hagsmunagæslu fyrir stefnda.

Til stuðnings þeirri kröfu stefnda að hafna beri kröfu áfrýjanda um ómerkingu dóms Landsréttar bendir stefndi á að Aðalsteinn hafi hvorki gætt réttar síns varðandi hið áfrýjaða mál né veitt sér nokkrar leiðbeiningar í því. Ákvæði b-liðar 5. gr. laga nr. 91/1991 eigi við um það tiltekna mál sem sé fyrir dómi en ekki önnur óskyld mál sem dómari kunni að hafa haft aðkomu að áður sem dómari eða lögmaður. Dómarinn verði því ekki talinn vanhæfur til að fara með málið á grundvelli b-liðar 5. gr. laganna.

Um ætlað vanhæfi landsréttardómarans, byggt á g-lið laga nr. 91/1991 bendir stefndi á dóm Hæstaréttar 26. mars 2019 í máli nr. 14/2019. Með honum hafi verið staðfestur úrskurður Landsréttar þar sem hafnað var kröfu um að umræddur dómari viki sæti í máli, en stefndi hafi átt aðild að því. Þar hafi, eins og í þessu máli, verið byggt á sömu málsástæðum um vanhæfi dómarans til að dæma í málum er vörðuðu stefnda, sökum hagsmunagæslu hans fyrir bankann á meðan hann starfaði sem lögmaður á árunum 2011 til 2017.

Varðandi ætlað vanhæfi Hervarar Þorvaldsdóttur á grundvelli g-liðar 5. gr. laga nr. 91/1991 kveður áfrýjandi hana hafa dæmt sem héraðsdómari í málum sem varðað hafi túlkun á sama lánssamningi og deilt sé um í málinu, sbr. dóma Héraðsdóms Reykjavíkur 18. maí 2016 í málum nr. E-2419/2014 og E-4364/2014. Sami dómari hafi samkvæmt framangreindu dæmt um sama lánssamning á tveimur dómstigum en sami maður sé vanhæfur til að dæma um sama atriði í undirrétti og hjá áfrýjunardómstól og að það séu aðstæður sem fallnar séu til að draga óhlutdrægni dómarans með réttu í efa, sbr. g-lið 5. gr. laga nr. 91/1991.

Til stuðnings kröfu sinni um að hafna beri kröfu áfrýjanda um ómerkingu dóms Landsréttar vegna ætlaðs vanhæfis landsréttardómarans Hervarar bendir stefndi meðal annars á að dómarinn hafi ekki haft neina aðkomu að málinu áður en því var áfrýjað til Landsréttar. Það breyti engu um hæfi hennar að hún hafi sem héraðsdómari dæmt í tveimur málum er vörðuðu sama lánssamning og mál þetta fjallar um. Hún verði ekki við það vanhæf til að fjalla um lán til annarra aðila sem veitt hafi verið í tengslum við uppgjör ábyrgða vegna lánssamningsins 27. júlí 2005.

Í annan stað telur áfrýjandi að skortur á rökstuðningi í dómi Landsréttar leiði til þess að ómerkja beri dóminn og vísa málinu til Landsréttar til löglegrar meðferðar á ný. Því til stuðnings bendir hann á að niðurstaða dómsins hafi verið sú að lánssamningurinn 27. júlí 2005 hafi verið talinn lögmætur án þess að heildarmat á gögnum málsins hafi farið fram. Þá sjái þess ekki stað í dómi Landsréttar að farið hafi fram mat á tölulegum staðreyndum sem bendi til að krafa stefnda hafi verið greidd. Loks hafi ekki verið tekin í dóminum afstaða til réttmætis höfuðstóls- og vaxtakrafna áfrýjanda.

Stefndi telur á hinn bóginn að í dómi Landsréttar sé að finna fullnægjandi röksemdir fyrir niðurstöðu og telur dóminn uppfylla áskilnað 3. og 4. mgr. 164. gr. laga nr. 91/1991, sbr. f-lið 1. mgr. 114. gr. sömu laga.

2

Fjallað var um hæfi landsréttardómarans Aðalsteins E. Jónassonar í úrskurði Landsréttar 21. febrúar 2019 í máli nr. 445/2018 vegna kröfu um að hann viki sæti þar sem hann hefði sem lögmaður unnið mikið fyrir stefnda og flutt tugi mála fyrir hann. Í úrskurðinum var því slegið föstu að ekki væru fyrir hendi atvik eða aðstæður sem væru til þess fallnar að draga mætti óhlutdrægni dómarans með réttu í efa, sbr. g-lið 5. gr. laga nr. 91/1991, og vísað til þess að hann hefði hætt störfum sem lögmaður í árslok 2017, lagt inn lögmannsréttindi sín og gegnt starfi sem dómari síðan í ársbyrjun 2018. Fyrir lægi að hann hefði gætt hagsmuna stefnda við rekstur nokkurra dómsmála á árunum 2011 til 2017, tæplega fjögur dómsmál á ári, en flest þeirra hafi verið rekin árin 2013 og 2015. Hafi vinna hans fyrir stefnda á umræddu tímabili verið óverulegur hluti af störfum hans og hafi hann ekki gegnt annars konar trúnaðarstörfum fyrir stefnda en sem lögmaður. Þá lægi fyrir að hann hefði enga aðkomu haft að því máli sem væri til umfjöllunar og engin hagsmunatengsl væru við aðila málsins. Með fyrrgreindum dómi Hæstaréttar í máli nr. 14/2019 var úrskurðurinn staðfestur með vísan til forsendna hans.

 Í máli þessu byggir áfrýjandi á flestum sömu málsástæðum og byggt var á í síðastgreindum dómi Hæstaréttar til stuðnings því að ómerkja beri dóm Landsréttar á grundvelli vanhæfis dómarans, sbr. g-lið 5. gr. laga nr. 91/1991, en auk þess er á því byggt að persónuleg afstaða dómarans til efnis málsins sé með þeim hætti að draga megi óhlutdrægni hans í efa. Jafnframt byggir áfrýjandi kröfu sína á b-lið 5. gr.

Samkvæmt b-lið 5. gr. laga nr. 91/1991 er dómari vanhæfur til að fara með mál ef hann hefur gætt réttar aðila varðandi sakarefnið eða veitt aðila ólögskyldar leiðbeiningar um það. Enda þótt Aðalsteinn hafi, er hann gegndi lögmannsstarfi, gætt réttar stefnda í málum er vörðuðu svipaða lánssamninga og reynir á í máli þessu, eða veitt ráðgjöf í því tilliti, hefur ekkert komið fram um að dómarinn hafi á nokkru stigi málsins komið að lögfræðilegri ráðgjöf eða hagsmunagæslu fyrir stefnda í tengslum við sakarefni þessa máls. Verður hann því ekki talinn vanhæfur á þessum grundvelli.

Samkvæmt dómum Mannréttindadómstóls Evrópu hefur við úrlausn um það hvort dómari teljist óvilhallur í skilningi 1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu verið greint á milli athugunar er miðar að því að ganga úr skugga um hvaða viðhorf hafi ráðið hjá dómara í tilteknu máli (huglægur mælikvarði) og athugunar á því hvort til staðar eru hlutlæg atriði sem gefi réttmætt tilefni til að draga í efa að dómari sé óvilhallur (hlutlægur mælikvarði).

Samkvæmt hinum huglæga mælikvarða um hæfi dómara verður, varðandi persónulega afstöðu hans, að gera ráð fyrir því að dómari sé hæfur til meðferðar máls, nema sýnt sé fram á hið gagnstæða. Af hálfu áfrýjanda hafa ekki verið lögð fram gögn eða sýnt fram á með öðrum hætti að Aðalsteinn hafi þá persónulegu afstöðu til málsaðila eða sakarefnis máls þessa að hæfi hans verði með réttu dregið í efa.

Með fyrrgreindum dómi Hæstaréttar í máli nr. 14/2019 var skorið úr um að dómarinn viki ekki sæti sem dómari í Landsrétti á grundvelli g-liðar 5. gr. laga nr. 91/1991 en stefndi í því máli var aðili að þessu máli og það varðaði lánssamning, eins og í þessu máli. Þótt vísað hafi verið til fleiri atriða í þessu máli til stuðnings vanhæfi dómarans en til skoðunar voru í fyrrnefndu máli þykja þau ekki hafa slíka þýðingu að þau haggi fordæmisgildi dómsins hvað varðar hæfi dómarans. Í því sambandi hefur einnig þýðingu að lengri tími var liðinn frá því að lögmannsstörfum Aðalsteins í þágu stefnda lauk þegar hann tók þátt í dómstörfum í þessu máli en máli því sem lauk með dómi Hæstaréttar í máli nr. 14/2019. Með vísan til forsendna umrædds dóms og annars framangreinds verður ekki fallist á að dómarinn hafi á grundvelli g-liðar 5. gr. laga nr. 91/1991 verið vanhæfur til að fara með mál þetta.

Um ætlað vanhæfi landsréttardómarans Hervarar Þorvaldsdóttur er til þess að líta að enda þótt dómarinn hafi sem héraðsdómari dæmt í öðrum málum sem vörðuðu sama lánssamning og mál þetta lýtur að hluta til að, telst dómarinn ekki hafa annast dómstörf í þessu máli á lægra dómstigi. Ríkari kröfur verða ekki gerðar til hæfis dómara á áfrýjunarstigi í þessu tilliti. Dómarinn var því ekki vanhæfur til meðferðar málsins fyrir Landsrétti á grunni g-liðar 5. gr. laga nr. 91/1991.

Að síðustu verður ekki fallist á að slíkir annmarkar hafi verið á samningu dóms Landsréttar að fallast beri á kröfu áfrýjanda um ómerkingu dómsins, sbr. f-lið 1. mgr. 114. gr. og 3. og 4. mgr. 164. gr. laga nr. 91/1991.

Samkvæmt öllu framansögðu verður kröfu áfrýjanda um ómerkingu hins áfrýjaða dóms hafnað.

IV

1

Málsaðila greinir á um lögmæti fyrrgreinds lánssamnings Hydra ehf. og Landsbanka Íslands hf. 27. júlí 2005 og uppgjör á ábyrgðarskuldbindingu áfrýjanda samkvæmt lánssamningi bankans og áfrýjanda 27. apríl 2008. Áfrýjandi byggir á því að þeim samningi skuli vikið til hliðar í heild eða að hluta á grundvelli 36. gr. laga nr. 7/1936.

Af hálfu áfrýjanda er í fyrsta lagi á því byggt að lánssamningurinn 27. júlí 2005 hafi verið lán í íslenskum krónum með ólögmætri bindingu við gengi erlends gjaldmiðils. Af þeim sökum hefði átt að endurreikna hann og lækka þá fjárhæð sem stefndi krefst nú að áfrýjandi greiði sér vegna síðari lánssamningsins.

Ágreiningur um lögmæti umrædds lánssamnings hefur áður komið til kasta Hæstaréttar. Í dómi réttarins 11. maí 2017 í máli nr. 587/2016, þar sem fjallað var um málsástæðu þess efnis að lánssamningurinn væri í íslenskum krónum með ólögmætri bindingu við erlendan gjaldmiðil, sagði að hvað sem liði skuldbindingu aðalskuldarans, Hydra ehf., hefði áfrýjandi í því máli, Elín Þóra Dagbjartsdóttir, sem var ein þeirra sem gengist höfðu í sjálfskuldarábyrgð, gengist undir ábyrgð sína með tiltekinni fjárhæð í sterlingspundum og hafi hún verið skuldbundin gagnvart lánveitanda samkvæmt því. Sömu sjónarmið og rakin voru í dóminum eiga hér við, auk þess sem fyrir liggur að lán það sem áfrýjandi fékk hjá Landsbanka Íslands hf. til þess að gera upp ábyrgð sína var í sterlingspundum og er áfrýjandi skuldbundinn gagnvart stefnda samkvæmt því.

 Enn fremur hefur í dómum Hæstaréttar, þar sem fjallað hefur verið um hvort lán sé í íslenskum krónum bundið gengi erlendra gjaldmiðla og skýring á texta samningsins tekur ekki af tvímæli um hvers efnis skuldbinding er að því leyti, verið meðal annars litið til þess hvernig skuldin er tilgreind í viðaukum um skilmálabreytingar. Eins og rakið hefur verið kom fram í fyrri viðauka samningsins 1. nóvember 2006 að eftir að greiðsla 25. mars 2007 yrði innt af hendi myndaðist nýr höfuðstóll lánsins í sterlingspundum og var fjárhæð skuldarinnar tilgreind í þeirri mynt. Í síðari viðauka um skilmálabreytingar 27. nóvember 2007 voru eftirstöðvar lánsins tilgreindar í sterlingspundum og kom þar einnig fram að eftir að tilgreind greiðsla yrði innt af hendi yrðu eftirstöðvar endurfjármagnaðar miðað við gengi sterlingspunds. Jafnframt liggur fyrir að afborganir af láninu voru ýmist greiddar í íslenskum krónum eða sterlingspundum.

 Að öllu þessu virtu er ekki fallist á að lánssamningurinn 27. júlí 2005 hafi verið lán í íslenskum krónum með ólögmætri bindingu við gengi erlends gjaldmiðils.

2

Í annan stað byggir áfrýjandi á því að lánssamningurinn 27. júlí 2005 sé uppgreiddur með innborgunum aðalskuldara inn á samninginn á árunum 2005 til 2007 og með innborgunum ábyrgðarmanna inn á lánssamninginn. Þá vanti þrjár innborganir ábyrgðarmanna inn í útreikninga stefnda. Framangreint leiði til þess að lánið sé uppgreitt og vísar áfrýjandi um það til skjals sem stefndi lagði fram um innborganir á lánið.

Samkvæmt ábyrgðaryfirlýsingum sínum gengust ábyrgðarmenn í ábyrgð fyrir tiltekinni fjárhæð auk vaxta og dráttarvaxta og alls kostnaðar sem af vanskilum kynni að leiða. Af skjali því sem áfrýjandi vísar til um ætlaða uppgreiðslu lánssamningsins verður ekki ráðið að umrætt lán hafi verið uppgreitt heldur sýnir það einvörðungu innborganir aðalskuldara og ábyrgðarmanna inn á lánið, þar með talda innborgun áfrýjanda sjálfs. Samkvæmt fyrri kröfulýsingu Landsbanka Íslands hf. í þrotabú aðalskuldara 28. júlí 2008 voru eftirstöðvar lánsins 93.204.643 krónur, með áföllnum vöxtum, þann dag. Þegar stefndi hafði dregið frá innborganir ábyrgðarmanna og lýst kröfu í samræmi við það voru eftirstöðvar lánsins með dráttarvöxtum 21.333.498 krónur.

Áfrýjandi hefur einnig haldið því fram að í útreikninga stefnda á eftirstöðvum lánssamningsins vanti þrjár innborganir, samtals að fjárhæð 14.093.472 krónur, sem allar hefðu verið greiddar 30. júní 2008. Við meðferð málsins í héraði lagði stefndi fram þrjár bakfærslukvittanir að sömu fjárhæð og innborganirnar þrjár. Gögn sem stefndi hefur síðar lagt fram benda ótvírætt til þess að þessar bakfærslur stafi af því að sömu greiðslur hafi verið tvífærðar inn á lánið. Af hálfu áfrýjanda hefur ekki verið skýrt hvort og þá hvers vegna sumir ábyrgðarmenn hafi greitt tvívegis fjárhæð sem svaraði til skuldbindinga þeirra. Er því ósannað að stefndi hafi ekki tekið tillit til allra innborgana inn á lánið.

Í ljósi framangreinds verður ekki fallist á að skuld samkvæmt lánssamningnum 27. júlí 2005 sé uppgreidd og að greiðslur áfrýjanda samkvæmt lánssamningi hans og Landsbanka Íslands hf. muni leiða til ólögmætrar auðgunar stefnda.

3

Áfrýjandi byggir í þriðja lagi á því að bankinn hafi valdið sér tjóni með því að lækka kröfulýsingu sína og lýsa ekki heildarkröfu sinni í þrotabú Eignarhaldsfélagsins City Star Airlines ehf., sbr. 103. gr. laga nr. 21/1991. Af málatilbúnaði áfrýjanda verður ráðið að hann telji tjón sitt felast í því að við lækkun kröfulýsingarinnar hafi bankinn fallið frá rétti til greiðslu úr þrotabúinu á kostnað áfrýjanda. Afleiðingar þessa hafi verið þær að bankinn hefði þá farið á mis við að fá greiddar 12.849.727 krónur til viðbótar frá þrotabúinu sem koma hefðu átt áfrýjanda til góða og nægt hefðu til að gera upp skuld hans við stefnda.

Eins og rakið var í kafla II undir 3. lið var á skiptafundi í þrotabúinu lögð fram yfirlýsing ábyrgðarmanna, þar á meðal áfrýjanda, þar sem fram kom að þeir lýstu því yfir að þeir ættu enga kröfu á hendur þrotabúinu.

 Stefndi hefur frá upphafi mótmælt því að áfrýjandi hafi orðið fyrir tjóni af þeim sökum að bankinn hafi lækkað kröfulýsingu sína í þrotabúið og meðal annars bent á að áfrýjandi hefði ekki lýst kröfu sinni í það, en fyrir því gætu verið ýmsar ástæður. Við málflutning stefnda fyrir Hæstarétti kom fram að það hafi fyrst verið eftir fyrirspurn til skiptastjóra þrotabúsins í tilefni af fyrirhuguðum málflutningi sem honum hafi borist í hendur framangreind yfirlýsing sjálfskuldarábyrgðarmanna á lánssamningnum. Yfirlýsingin var lögð fram fyrir Hæstarétti áður en frestur til framlagningar gagna var liðinn og var um hana fjallað í munnlegum málflutningi fyrir réttinum. Þegar af þeirri ástæðu að yfirlýsingin stafar frá áfrýjanda sjálfum verður á henni byggt þrátt fyrir mótmæli hans.

Áfrýjandi ritaði undir umrædda yfirlýsingu um að hann hefði fengið hlutabréf í Hydra ehf. ,,í skiptum fyrir ábyrgð“ og ætti enga ,,aðra“ kröfu á hendur þrotabúinu. Af þessari yfirlýsingu er áfrýjandi bundinn og fyrir liggur að hann lýsti ekki kröfu í búið. Óháð því hvort réttur áfrýjanda til greiðslu á grundvelli 103. og 104. gr. laga nr. 21/1991 hafi verið fyrir hendi er ljóst að með fyrrgreindri yfirlýsingu féll hann frá kröfu um greiðslur úr þrotabúi Eignarhaldsfélagsins City Star Airlines ehf. og getur því ekki borið fyrir sig ætlað tjón af völdum stefnda vegna þess að hann hafi lækkað kröfulýsingu sína í þrotabúið. Við þetta er hann bundinn og ber að greiða þá kröfu sem stefndi hefur uppi í málinu á hendur honum á grundvelli lánssamningsins 27. apríl 2008.

Að öllu framangreindu virtu verður hinn áfrýjaði dómur staðfestur með breytingu á upphafsdegi dráttarvaxta í samræmi við endanlega kröfu stefnda. Auk þess verður áfrýjandi dæmdur til greiðslu málskostnaðar fyrir Hæstarétti eins og greinir í dómsorði.

Dómsorð:

Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður um annað en dráttarvexti sem greiðist frá 2. febrúar 2015 til greiðsludags.

Áfrýjandi, Sigmar Júlíus Eðvarðsson, greiði stefnda, Landsbankanum hf., 800.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti.

 

Dómur Landsréttar 6. mars 2020.

Mál þetta dæma landsréttardómararnir Aðalsteinn E. Jónasson, Hervör Þorvaldsdóttir og Ragnheiður Harðardóttir.

Málsmeðferð og dómkröfur aðila

1        Áfrýjandi skaut málinu til Landsréttar 11. apríl 2019. Áfrýjað er dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 14. mars 2019 í málinu nr. E-3056/2017.

2        Áfrýjandi krefst þess að stefndi verði dæmdur til að greiða honum 7.352.406 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 28. september 2013 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar bæði í héraði og fyrir Landsrétti.

3        Stefndi krefst aðallega staðfestingar hins áfrýjaða dóms, en til vara lækkunar á kröfu áfrýjanda. Þá krefst hann málskostnaðar á báðum dómstigum.

Málsatvik og sönnunarfærsla

4        Áfrýjandi lagði fram ný gögn við meðferð málsins fyrir Landsrétti. Þar var meðal annars um að ræða gögn um innborganir og bakfærslur inn á lán nr. 3372 og ábyrgðarmenn þess auk útreiknings áfrýjanda á stöðu lánsins 28. maí 2008 og 4. september 2008.

Niðurstaða

5        Svo sem rakið er í hinum áfrýjaða dómi deila aðilar um kröfu áfrýjanda á hendur stefnda samkvæmt lánssamningi 27. apríl 2008. Sá samningur var gerður til að gera upp skuldbindingu stefnda samkvæmt skiptri sjálfskuldarábyrgð á lánssamningi 27. júlí 2005 milli Hydra ehf., sem síðar fékk nafnið Eignarhaldsfélagið City S.A. ehf., og Landsbanka Íslands hf. Kröfum bankans samkvæmt þessum samningum var síðar ráðstafað til áfrýjanda með ákvörðun Fjármálaeftirlitsins 9. október 2008.

6        Með lánssamningnum 27. júlí 2005 veitti Landsbanki Íslands hf. lán til Hydra ehf. að jafnvirði 80.000.000 króna í breskum pundum. Telur stefndi að um hafi verið að ræða lán í íslenskum krónum með ólögmætri bindingu við gengi erlends gjaldmiðils. Við uppgjör á ábyrgð stefnda á láninu með lánssamningi hans við bankann 27. apríl 2008 hafi hins vegar verið lagt til grundvallar að upphaflega lánið hafi verið í erlendum gjaldmiðli. Fyrir liggur að gerðir voru viðaukar við lánssamninginn 27. júlí 2005 þar sem eftirstöðvar láns voru skýrlega tilteknar í breskum pundum. Samkvæmt dómafordæmum Hæstaréttar hefur verið lagt til grundvallar að við slíkar aðstæður væri um lögmætt lán í erlendum gjaldmiðlum að ræða, sbr. til hliðsjónar dóm Hæstaréttar 6. mars 2014 í máli nr. 602/2013. Auk þess liggur fyrir að stefndi gekkst í ábyrgð sína með tiltekinni fjárhæð í pundum og var skuldbundinn gagnvart lánveitanda samkvæmt því, sbr. til hliðsjónar dóm Hæstaréttar 11. maí 2017 í málinu nr. 587/2016.

7        Stefndi teflir fram þeirri málsástæðu að áfrýjandi hafi valdið sér tjóni með því að lækka kröfu samkvæmt kröfulýsingu sinni í þrotabú Eignarhaldsfélagsins City S.A. ehf. úr 93.210.868 krónum í 21.339.723 krónur. Með þessu hafi hann fallið frá rétti til greiðslu úr þrotabúinu á kostnað stefnda og annarra sjálfskuldarábyrgðarmanna, en um þetta fari eftir reglum 103. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl. Ákvæði 103. gr. laga nr. 21/1991 tekur samkvæmt orðanna hljóðan aðeins til óskiptrar ábyrgðar. Með því verður ákvæðinu ekki beitt um skipta ábyrgð, eins og hagar til í þessu máli.

8        Að virtum þeim forsendum sem að framan er lýst eru engin efni til að fallast á að víkja beri samningnum sem mál þetta snýst um til hliðar á grundvelli ógildingarreglna laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga. Aðrar málsástæður sem stefndi heldur fram breyta ekki framangreindri niðurstöðu, sbr. fyrrgreindan dóm Hæstaréttar frá 11. maí 2017 í máli nr. 587/2016, þar sem leyst var úr sams konar ágreiningi.

9        Samkvæmt gögnum málsins liggur fyrir að skuld samkvæmt lánssamningnum sem um ræðir hefur ekki verið greidd og ber stefnda því greiðsluskylda. Gögn málsins bera ekki með sér að krafa áfrýjanda hafi verið greidd með öðrum hætti. Verður krafan því tekin til greina eins og hún er fram sett, sem er í samræmi við ákvæði lánssamningsins.

10       Eftir þessari niðurstöðu verður stefndi dæmdur til að greiða áfrýjanda málskostnað á báðum dómstigum,eins og í dómsorði greinir.

11   Það athugist að eins og mál þetta er vaxið verður ekki talið að héraðsdómara hafi verið rétt að kveðja til sérfróðan meðdómsmann samkvæmt  2. mgr. 2. gr. laga nr. 91/1991.

Dómsorð:

Stefndi, Sigmar Júlíus Eðvarðsson, greiði áfrýjanda, Landsbankanum hf., 7.352.406 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 28. september 2013 til greiðsludags.

Stefndi greiði áfrýjanda 1.500.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Landsrétti.

 

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 14. mars 2019.

I.

Dómkröfur o.fl.:

Mál þetta var höfðað 19. september 2017 og dómtekið 18. febrúar 2019. Stefn­andi er Landsbankinn hf., Austurstræti 11, Reykjavík. Stefndi er Sigmar Júlíus Eðvarðs­­­­son, [...]. 

Stefnandi krefst þess að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda skuld að fjár­­­hæð 7.352.406 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu, af 7.352.406 krónum frá 28. september 2013 til greiðslu­­dags. Þá er krafist málskostnaðar að mati dómsins og tekið verði tillit til virðis­aukaskatts. 

Stefndi krefst þess aðallega að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda, til vara að stefnukrafan verði lækkuð verulega. Til viðbótar við aðal- og varakröfu krefst stefndi málskostnaðar úr hendi stefnanda samkvæmt framlögðum máls­­kostnaðar­reikningi.

 

II.

Málsatvik:

Mál þetta má rekja til lánssamnings milli Hydra ehf. og Landsbanka Íslands hf., nr. 3372, dagsettur 27. júlí 2005, hér nefnt fyrra lánið eða fyrri lánssamningur eftir því sem við á. Lánið var jafn­­­framt sam­­þykkt af tuttugu og fimm sjálfskuldar­ábyrgðar­aðilum, þar með talið stefnda, og var ábyrgð þeirra hlutfallsleg (l. pro rata). Um var að ræða samning um fjöl­­­myntalán til fimm ára að jafnvirði 80.000.000 króna og var mið­að við sterlings­pund (e. Pound sterling, GBP). Lánsfjárhæðin var greidd í íslenskum krón­­um inn á bankabók Hydra ehf. þann 2. ágúst 2005 í samræmi við viðauka samn­ingsins um út­borgun sem var undir­ritaður 27. júlí sama ár. Hlutfallsleg ábyrgð hvers og eins sjálfs­skuldarábyrgðaraðila var í sam­ræmi við hlutafjáraukningu sem þeir voru skráðir fyrir í Hydra ehf. á þess­um tíma. Stefndi var í ábyrgð fyrir 44.671 sterlings­pundum. Samkvæmt g- og h-liðum 9. gr. lánssamningsins var lántaka, Hydra ehf., óheimilt að setja nokkrar eignir sínar eða dótturfélaga sinna að veði umfram það sem þegar hefði verið gert við gerð samningsins, auk þess sem félagið skuldbatt sig til að setja ekki sérstakar tryggingar fyrir lánum sem það tók eða öðrum fjárhagslegum skuld­­bindingum, hverju nafni sem þær nefndust, nema sams konar trygging væri jafn­framt sett fyrir skuldbindingu félagsins samkvæmt lánssamningnum. Að sögn stefnda veð­­setti Hydra ehf., í janúar 2006, þrátt fyrir fyrrgreint bannákvæði, flugvélar og aðrar eignir til Landsbanka Íslands hf. vegna tveggja lánasamninga sem gerðir voru á þeim tíma, sbr. umfjöllun í dómi Hæstaréttar í máli nr. 119/2009. Láninu var skuld­breytt með við­auk­­um, dagsettum 1. nóv­ember 2006 og 22. nóv­­ember 2007. Á ár­unum 2005-2007 greiddi Hydra ehf. átta sinnum inn á lánið. Van­­skil urðu vegna lánsins og beindi bank­inn þá kröfum sínum að ábyrgðar­­mönnunum, þar með talið að stefnda.

Vegna vanskila Hydra ehf. og vegna kröfu Landsbanka Íslands hf. á hendur stefnda til þess að standa undir ábyrgð sinni vegna lánsins gerði stefndi láns­samn­ing við bankann, dagsettan 27. apríl 2008, nr. 11874, hér eftir nefnt síðara lánið eða síðari láns­samningur eftir því sem við á. Lán þetta var að fjárhæð 42.000 sterlings­­pund. Með síð­­­­­ara lán­inu gerði stefndi upp ábyrgð sína vegna fyrra lánsins. Fleiri sjálfskuldar­ábyrgðar­aðilar vegna fyrra lánsins gerðu einnig upp ábyrgðir sínar á svipuðum tíma, þar með talið með því að taka nýtt lán hjá bankanum. Stefnandi eign­aðist kröfu á hendur stefnda með almennri ákvörðun Fjár­málaeftirlitsins frá 9. október 2008 um ráð­­stöfun eigna og skulda Landsbanka Íslands hf. Stefndi hætti síðar að greiða af lán­inu.

Hydra ehf. var tekið til gjaldþrotaskipta 28. maí 2008 en á þeim tíma hafði nafni félagsins verið breytt í Eignarhaldsfélagið City S.A. ehf. Landsbanki Íslands hf. lýsti upp­­­­­­­­haflega almennri kröfu í þrotabúið út af fyrra láninu. Kröfu­lýsingin var síðar lækkuð vegna innborgana sem komu inn á lánið. Við lok gjald­þrota­skipta á árinu 2013 fékk bankinn aðeins úthlutað að hluta upp í kröfu sína.

Með almennri tilkynningu 10. júní 2011 á vefsíðu stefn­anda var vísað til dóms Hæsta­­­­réttar Íslands frá 9. sama mánaðar í máli nr. 155/2011. Tekið var fram að með dóm­­­­inum hefði verið fallist á röksemd annars aðila málsins, skuldara sem tekið hafði lán hjá forvera stefnanda á árinu 2007, að lánið væri ekki í erlendri mynt heldur í ís­lensk­um krónum með ólögmætri gengistryggingu við erlenda mynt. Að því virtu bæri stefn­anda að endurreikna lánið í samræmi við lög nr. 38/2001. Þá var tekið fram í til­kynn­ingunni að bankinn myndi jafnframt endurreikna önnur sambærileg lán og miða endur­útreikning við lægstu óverðtryggðu útlánsvexti Seðlabanka Íslands á hverjum tíma. Samhliða sendi stefn­andi bréf þar sem stefnda var tilkynnt að bankinn væri að skoða hvort skilmálar síð­ara lánsins féllu undir for­dæmis­­­gildi dóms­ins varðandi ólög­­mæta gengistryggingu. Með bréfi stefn­­­anda 29. nóv­­­­ember 2011 var stefnda til­kynnt að það væri mat bank­ans að síðara lánið félli ekki undir efnisatriði dómsins og að því virtu yrði það ekki endur­­útreiknað. Með bréfi til stefnanda 12. des­ember 2011 til­kynnti stefndi að hann teldi að fyrra lánið hefði verið ólögmætt og taka ætti tillit til þess til lækkunar á síðara lán­inu. 

Einar Pétursson, starfsmaður Landsbankans hf., gaf skýrslu vitnis við aðal­meðferð.

 

III.

Helstu málsástæður og lagarök stefnanda:

Stefnandi reisir dómkröfur sínar á síðara láninu, sbr. lánssamning Landsbanka Íslands hf. og stefnda, dagsettan 27. apríl 2008. Samkvæmt þeim samningi hafi Lands­banki Íslands hf., sem lán­veit­­andi, og stefndi, sem lántaki, samið um fjöl­mynta­lán til þriggja ára að fjárhæð 42.000 sterlings­­pund. Í samn­ingnum hafi verið miðað við að ef stefndi greiddi af­borg­anir, vexti og dráttar­vexti eða aðrar greiðslur í íslenskum krón­­­­­um þá skyldi hann greiða samkvæmt sölu­gengi bankans á gjalddaga. Stefndi hafi lofað að taka að láni og bankinn að lána um­samda fjár­hæð, sbr. gr. 1.1 í samningnum. Stefndi skyldi greiða lánveitanda 0,30% lán­töku­gjald af heildarfjárhæðinni og skyldi lán­­­­­­töku­gjaldið dragast af við útborgun láns­ins, sbr. gr. 5.1 í samningnum. Stefnandi vísar til þess að stefndi hafi með beiðni 25. júlí 2008 óskað eftir út­greiðslu lánsins 31. sama mán­aðar til samræmis við gr. 1.2 og við­auka nr. 1 í samn­ingnum. Hafi það leitt til þess að greidd voru til hans 41.874,00 sterlings­pund.

Stefnandi vísar til þess að borið hafi að greiða lánið að fullu á næstu þremur árum með sex jöfnum afborgunum á sex mánaða fresti. Fyrsti gjalddagi afborgana og vaxta hafi verið 1. janúar 2009, sbr. gr. 2.1 í samningnum. Stefndi hafi lofað að greiða bank­anum vexti sem skyldu vera breytilegir vextir jafnháir LIBOR-vöxtum (e. London Inter Bank Offered Rate) í sam­ræmi við lengd vaxtatímabils hverju sinni, auk 3,75% vaxta­­­­­­álags. Með LIBOR-vöxtum hafi verið átt við vexti á millibankamarkaði í London eins og þeir voru auglýstir kl. 11:00 fyrir hádegi að staðartíma í London á BBA-síðu Reuters eða sambærilega vexti eins og þeir birtust á síðu 3750 á Dow Jones Telerate skjá, tveimur virkum dögum fyrir hvert vaxtatímabil, sbr. gr. 3.2 í samningnum. Þessu til við­­­­­­­­bótar hafi verið kveðið á um að vextir skyldu reiknast frá útborgunardegi lánsins og þeir greiðast eftir á á gjald­­­dögum á sex mánaða fresti í fyrsta skipti 1. janúar 2009, sbr. gr. 2.1 og 3.3 í samn­ingnum. Þá skyldi við vaxtaútreikning taka mið af vaxta­reglum er varða daga­fjölda sem í gildi væru á alþjóðlegum gjaldeyrismörkuðum á hverjum tíma, sbr. gr. 3.4 í samn­­ingnum.

Stefnandi vísar til þess að stefnda beri skylda til að greiða dráttarvexti samkvæmt ákvæðum laga nr. 38/2001 af gjaldfallinni eða gjaldfelldri fjárhæð, frá gjalddaga til greiðslu­­dags, standi hann ekki skil á greiðslu vaxta eða afborgunar á gjalddaga. Í gr. 6.1 í lánssamn­­­ingnum sé kveðið á um að lánveitandi skyldi hafa val um það hvort krafist yrði dráttar­­­vaxta af fjárhæðinni í erlendri mynt, eða af skuldinni breyttri í ís­lenskar krónur. Þá sé þar einnig kveðið á um að séu dráttarvextir krafðir í erlendum myntum þá skyldu þeir vera vextir samkvæmt gr. 3.1 í lánssamningnum, auk við­eigandi álags að við­bættu 10% viðbótarálagi. Ef skuldinni yrði hins vegar breytt í íslenskar krónur á gjald­daga þá skyldu dráttarvextir reiknast á íslenskar krónur eftir ákvörðun Seðla­banka Íslands samkvæmt ákvæðum laga nr. 38/2001. Þá vísar stefn­andi til gr. 6.2 í láns­samn­ingnum varðandi vanefndir stefnda. Þar sé kveðið á um skyldu hans til að greiða lán­veit­anda, auk vaxta og dráttarvaxta, allan kostnað sem bankinn legði út í vegna van­efnd­anna, málssóknar eða annarra réttargjalda, lögmanns­þóknunar eða annars sem bank­anum bæri að greiða, svo og annan lögfræðilegan kostnað vegna inn­­heimtu alls láns­ins.

Stefnandi vísar til viðauka við lánssamninginn, dagsettan 16. apríl 2009, þar sem fram komi að eftirstöðvar lánsins 5. janúar 2009 hafi verið 42.000,00 sterlingspund. Auk þess hafi gjald­fallnir vextir á þeim tíma verið 1.757,06 sterlingspund og hafi þeir átt að greiðast við undirritun við­aukans. Samkvæmt skilmálabreytingunni hafi lán­veit­andi og stefndi orðið ásáttir um breytingar á lánssamningnum. Nánar tiltekið hafi verið gerð breyting á lánstíma samkvæmt gr. 2.1 í lánssamningnum með þeim hætti að eftir­stöðvar lánsins hafi átt að greiða að fullu með sex jöfnum afborgunum á sex mán­aða fresti. Næsti gjalddagi afborgana og vaxta hafi átt að vera 15. júlí 2009 og þá hafi vextir átt að reiknast frá 5. janúar sama ár. Að öðru leyti hafi verið lagt til grundvallar að lánssamningurinn skyldi haldast óbreyttur.

Stefnandi vísar til 10. gr. lánssamningsins varðandi uppsagnarákvæði. Þar sé kveðið á um heimild lánveitanda til gjaldfellingar að uppfylltum ákveðnum skilyrðum. Nánar til­tekið sé þar um að ræða heimild til að fella lán samkvæmt samningnum í gjald­­daga ein­­hliða, fyrirvaralaust og án viðvörunar eða sérstakrar uppsagnar. Heimildin sé meðal annars til staðar hafi vanskil á greiðslu afborgana eða vöxtum varað í fjórtán daga eða lengur, sbr. a-lið gr. 10.1 í lánssamningnum. Þá sé í grein 10.2 sama samnings, þegar þannig stendur á, jafnframt kveðið á um að lánveitanda sé heimilt að umreikna skuld­ina í ís­lenskar krónur á gjalddaga eða uppsagnardegi miðað við skráð sölugengi bankans á þeim mynt­­­­um sem hver lánshluti samanstandi af og krefja stefnda um greiðslu í sam­ræmi við ákvæði lánssamningsins. Þessu til viðbótar sé í grein 10.3 í láns­samn­ingnum kveðið á um það að komi til gjaldfellingar sam­kvæmt gr. 10.1 í sama samningi þá beri allar skuldir í öllum tilvikum dráttarvexti í sam­ræmi við gr. 6.1 í samningnum af gjaldfallinni eða gjaldfelldri fjárhæð.

Varðandi stöðu vanskila tekur stefnandi fram að elsti ógreiddi gjalddagi lánsins sé 15. janúar 2010. Þá hafi lokagjalddagi samkvæmt samningnum verið 16. janúar 2012. Þann 2. febrúar 2015 hafi eftirstöðvar lánsins verið 35.000,00 sterlingspund og áfallnir samn­­ingsvextir verið 1.664,87 sterlingspund, eða samtals 36.664,87 sterlingspund. Þann dag hafi sölugengi sterlingspunds verið 200,53. Umreiknaðar eftirstöðvar lánsins hafi því verið 7.352.406 krónur sem sé stefnufjárhæð málsins, auk dráttarvaxta og kostn­­­aðar. Stefnandi gerir kröfu um dráttarvexti af stefnufjárhæð frá 28. september 2013, eða fjórum árum fyrir þingfestingardag málsins. Dráttarvextir fyrir tímabilið 15. júlí 2010 til 27. september 2013 hafi hins vegar fallið niður fyrir fyrningu og því sé ekki krafist dráttarvaxta fyrir það tímabil. Stefnandi tekur fram að stefnda hafi verið sent innheimtubréf 2. febrúar 2015 en skuldin ekki fengist greidd þrátt fyrir inn­heimtu­­­­tilraunir.

Stefnandi tekur fram að um samninginn gildi íslensk lög. Þá sé í gr. 15.1 í samn­ingnum kveðið á um að mál vegna ágreinings um réttindi og skyldur aðila skuli rekið fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur. Um aðild að málinu vísar stefnandi til fyrrgreindrar ákvörðunar Fjár­­­­málaeftirlitsins frá 9. október 2008. Um lagarök að öðru leyti vísar stefnandi til meginreglna kröfu- og samningsréttar um greiðsluskyldu fjárskuld­bind­inga og efndaskyldu loforða. Kröfur um dráttarvexti, þar með talið vaxtavexti, styður stefnandi við lög nr. 38/2001. Krafa um málskostnað styðst við 1. mgr. 130. gr. laga 91/1991 um meðferð einkamála. Þá er krafa um virðis­auka­skatt af málflutnings­þóknun reist á lögum númer 50/1988 en stefnandi tekur fram að hann sé ekki virðis­auka­skattsskyldur og því beri honum nauðsyn til að fá dóm fyrir skatti þessum úr hendi stefndu. Þessu til viðbótar vísar stefnandi til samningsskilmála og 3. mgr. 42. gr. laga nr. 91/1991 að því er varðar varnarþing.

 

Helstu málsástæður og lagarök stefnda:

Stefndi reisir varnir sínar aðallega á því að samningi aðila frá 27. apríl 2008 vegna síðara lánsins eigi að víkja til hliðar í heild eða að hluta þar sem það sé ósann­gjarnt og andstætt góðri viðskiptavenju að stefnandi beri samninginn fyrir sig, sbr. 36. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ólögmæta löggerninga. Eigi það bæði við um aðal- og varakröfu hans. Stefndi tekur fram að við mat á þessu eigi að líta til efnis samn­ings, stöðu samningsaðila, atvika við samnings­gerð og atvika sem síðar komu til. Þá byggir stefndi á því að við mat á því hvort laga­ákvæðið eigi við um þann samning eigi að líta til atriða í samn­ingi milli sömu aðila vegna fyrra lánsins sem tengist gerð samn­­ingsins vegna síðara lánsins. Um þetta vísar stefndi meðal annars til sjónarmiða sem fram koma í 36. gr. c laga nr. 7/1936, sbr. 4. gr. laga nr. 14/1995. Stefndi vísar til þess að stefnandi hafi eignast kröfu Landsbanka Íslands hf. á hendur honum á grund­velli fyrrgreindrar ákvörð­unar Fjár­mála­eftirlits­ins 9. okt. 2008. Að því virtu og sam­kvæmt almennum reglum um aðila­­­skipti að kröfuréttindum þá öðlist stefnandi ekki rýmri rétt á hendur stefnda með þeirri ráð­stöfun en forveri hans naut. Stefndi byggir á því að hann haldi öllum mót­bárum þrátt fyrir aðila­skiptin, sbr. dóm Hæsta­réttar í máli nr. 348/2013.

Til rökstuðnings fyrir sýknu á framangreindum lagagrundvelli byggir stefndi á því að lækkun kröfulýsingar Landsbanka Íslands hf. í þrotabú Eignarhaldsfélagsins City S. A. ehf., áður Hydra ehf., hafi valdið honum tjóni. Stefndi vísar til þess að bank­inn hafi upp­­haflega lýst almennri kröfu í þrotabúið að fjárhæð 93.204.643 krónur út af fyrra lán­­inu. Úrskurðardagur þrotabúsins hafi verið 28. maí 2008 og kröfulýsing bank­ans hafi verið dagsett 28. júlí sama ár. Kröfulýsingin hafi síðan verið lækkuð miðað við kröfu­­­­skrá bankans 8. september 2008 og hún verið send skiptastjóra með tölvu­skeyti 15. sama mán­aðar. Bankinn hafi þá verið búinn að taka tillit til inn­borgana sem komið höfðu inn á fyrra lánið 31. júlí 2008 og 6. ágúst sama ár frá ábyrgðar­mönnum þess láns. Að því virtu hafi endanleg fjárhæð á kröfu bankans í búið vegna fyrr­­greinds láns verið um­talsvert lægri en ella, nánar tiltekið 21.333.498 krónur. Með lækkun kröf­unnar hafi bankinn fengið umtalsvert lægri fjárhæð greidda við búskiptin eða sem nam 12.849.727 krónum. Niðurstaða samkvæmt úthlutunargerð hafi því verið sú að bank­inn fékk upp í kröfu sína, í september/október 2013, samtals 6.972.897 krónur. Þá tekur stefndi fram að fyrrgreind lækkun hafi verið sett fram af bank­anum eftir að kröfu­­­­­­­­lýsingar­fresti lauk í þrotabúið. Að því virtu hafi stefndi ekki haft nokkurn mögu­leika á því að lýsa kröfu í búið vegna tjóns síns út af ábyrgðinni. Stefndi byggir á því að það hafi verið alvarleg mistök hjá bankanum að lækka kröf­­­una í þrotabúið eins og að framan greinir. Þá hafi ekkert samráð verið haft við stefnda í þessu sambandi. Með þessu hafi bankinn fallið frá rétti til greiðslu úr þrota­búinu á kostnað stefnda en um þetta fari eftir reglum samkvæmt 103. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl. Með þessu hafi bankinn valdið stefnda tjóni sem sé senni­­­­leg afleiðing af saknæmri hátt­­semi bankans. Stefndi byggir á því að ef kröfu­lýs­ingin hefði ekki verið lækkuð þá hefði framangreind fjárhæð, 12.849.727 krónur, átt að greiðast til hans sem ábyrgðar­manns, að öllu leyti eða hluta, og lækka dóm­­kröfuna í þessu máli. Stefndi gerir því þá kröfu að öll framangreind fjárhæð komi til lækk­unar á stefnukröfu í þessu máli. Þá telur stefndi að framangreind háttsemi stefn­anda séu enn frek­­­ari rök fyrir því að víkja beri láns­samn­ingnum til hliðar á grundvelli 36. gr. laga nr. 7/1936 svo leiði til sýknu.

Varnir stefnda taka einnig til þess að víkja eigi síðari lánssamningnum til hliðar á fyrr­greindum lagagrundvelli þar sem fyrra lánið hafi verið með ólögmætri gengis­trygg­­ingu. Nánar tiltekið byggir stefndi á því að höfuðstóll fyrra lánsins, milli Hydra ehf., Landsbanka Íslands hf. og tuttugu og fimm ábyrgðaraðila, hafi verið í íslenskum krónum en tekið breytingum miðað við gengi erlends gjaldmiðils. Slík gengistrygging lána sé ólögmæt. Að því virtu hafi gengis­­­­trygging fyrra lánsins farið í bága við 13. og 14. gr. laga nr. 38/2001. Stefndi vísar til dóms Hæstaréttar Íslands í máli nr. 155/2011 og stefnanda hafi verið skylt að endurreikna lánið í kjölfar fyrrgreinds dóms. Þá hafi bank­­inn gefið út skuldbindandi loforð með opinberri yfirlýsingu 10. júní 2011. Höfuð­stóll fyrra lánsins hafi því verið of hár. Ef bank­inn hefði endurreiknað lánið þá hefði krafa hans á ábyrgðaraðila orðið mun lægri en lögð var til grundvallar uppgjöri við þá. Stefn­andi hafi því fengið verulega ofgreiðslu á sínum tíma. Stefnandi verði því að endur­reikna fyrra lánið en það leiði til þess að hann þurfi að lækka kröfu sína í þessu máli enda hafi höfuðstóll síðara lánsins verið of hár sem nemur hinni ólögmætu gengis­tryggingu fyrri lánssamningsins. Þessu til viðbótar byggir stefndi á því að það sé ljóst að fyrra lánið sé löngu upp greitt og rúmlega það. Í fyrsta lagi með inn­borg­unum Hydra ehf. inn á lánið á árunum 2005-2007. Í annan stað með innborgunum ábyrgðar­­aðila inn á lánið á árinu 2008 en þær hafi miðast við að gera bank­ann skað­lausan og gera lánið upp miðað við að um væri að ræða lögmætt erlent lán. Í þriðja lagi þegar tekið sé tillit til úthlutunargerðar úr búi Hydra ehf. en þar hafi stefnandi í sept­ember/október 2013 fengið 6.972.897 krónur upp í kröfu sína. Þá hafi þessi greiðsla komið til stefnanda löngu eftir að ábyrgðar­aðilar gerðu upp ábyrgðir sínar vegna fyrra lánsins með peninga­greiðslum og nýjum láns­samningum. Að því virtu hefði stefnandi átt að ráð­stafa henni til að lækka kröfuna samkvæmt stefnu í þessu máli en það hafi hann ekki gert.

Stefndi reisir varnir sínar einnig á því að 36. gr. laga nr. 7/1936 eigi við þar sem líkur bendi til þess að stefnandi hafi þegar fengið greidda fjármuni vegna fyrra lánsins sem geri hann skaðlausan. Stefnandi hafi ekki endurreiknað lánið til samræmis við dóma­­­­­­fordæmi Hæstaréttar. Að því virtu telur stefndi að frekari greiðslur inn á síðara lánið myndu leiða til ólögmætrar auðgunar stefnanda. Höfuð­stóll skuldar hans sam­kvæmt síðara lán­­­inu hafi verið alltof hár í upphafi enda hafi fjár­hæðin tekið mið af ólög­­mætum út­reikn­ingum stefnanda vegna fyrra láns­ins. Staða samn­­ingsaðila hafi verið ójöfn við samn­­ingsgerðina, stefnandi sé fjármálafyrirtæki sem hafi á að skipa sér­­­fróðum starfs­mönnum en stefndi sé einstaklingur og neytandi. Mjög hafi hallað á stefnda við samn­ings­­­gerðina og öll ákvæði samningsins verið samin einhliða af stefn­anda. Stefndi vísar nánar til atvika í tengslum við síðari láns­samn­inginn sem stangist á við góða við­skipta­­hætti og venjur, sbr. 19. gr. laga nr. 161/2002 um fjármálafyrirtæki. Stefndi eigi ekki að bera hallann af því að hafa gengist í ábyrgð vegna fyrra lánsins sem starfsmenn stefnanda máttu vita að var ólögmætt frá upp­hafi. Síðara lánið hafi verið allt of hátt. Meginþorri sjálfskuldarábyrgðarmanna fyrra lánsins hafi gert upp ábyrgðir sínar en ábyrgð þeirra hafi ávallt miðast við að fyrra lánið væri lögmætt erlent lán. Þá hafi stefnandi fengið greiddar inn á lánið 6.972.897 krónur frá þrota­bú­inu. Þeir fjármunir eigi að koma til lækkunar stefnu­kröfu í máli þessu geti stefn­andi ekki sýnt fram á eðlilega ráðstöfun þeirra. 

Til viðbótar framangreindum málsástæðum til stuðnings aðal- og varakröfu þá gerir stefndi rökstuddar athugasemdir við höfuðstóls- og vaxtakröfu stefnanda vegna síðara láns­ins sem hann telur að geti haft áhrif á formhlið málsins og kunni að leiða til frá­vísunar þess frá dómi án kröfu. Krafa samkvæmt stefnu málsins sé ekki gerð í íslensk­um krónum enda hafi stefnandi aldrei tilkynnt honum að síðari láninu hafi verið um­breytt í íslenskar krónur. Þá komi ekki fram í vaxtakröfu hvort verið sé að fara fram á innlenda eða erlenda dráttarvexti og engin leið sé fyrir stefnda að átta sig á því. Enn fremur gerir stefndi athugasemd við kröfu stefnanda um virðisaukaskatt á mál­flutn­­ings­­­þóknun. Telur stefndi þá kröfu vera óréttmæta þar sem stefnandi geti inn­skatt­að virðisaukaskatt á málflutnings­þóknun. Um lagarök að öðru leyti vísar stefndi til laga nr. 38/2001, einkum 13. og 14. gr. þeirra laga. Þá vísar stefndi til laga nr. 7/1936, einkum 36. gr. og 36. gr. c. Varð­­andi kröfu um málskostnað vísar stefndi til 129. gr. og 130. gr. laga nr. 91/1991 en því til viðbótar vísar stefndi til laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt og tekur fram að hann sé ekki virðis­­auka­skattsskyldur og því sé nauðsynlegt að taka tillit til þess við ákvörðun máls­kostn­aðar. Með hliðsjón af úr­lausn málsins þykja ekki efni til að greina nánar frá máls­­ástæðum og lagarökum stefnda, sbr. e-lið 1. mgr. 114. gr. laga nr. 91/1991, sbr. 10. gr. laga nr. 78/2015.

 

IV.

Niðurstöður:

Ágreiningur máls þessa lýtur að því hvort stefnda beri greiðsluskylda eftirstöðva láns samkvæmt síð­ari láns­samningnum, dagsettum 27. apríl 2008. Óumdeilt er að stefndi undirritaði umræddan lánssamning sem lántaki. Sam­­kvæmt láns­­­­samningnum var fjárhæð lánsins þar skýrlega tilgreind í ster­lings­­­pundum og var því um lögmætt lán í erlendri mynt að ræða. Með viðauka 16. apríl 2009 var gerð breyting á lánstíma o.fl. Í málinu liggur fyrir að tilefni þess að síðari lánssamningurinn var gerður var uppgjör á sjálfskuldarábyrgð stefnda vegna fyrri láns­samn­­­­ings­ins milli Lands­­banka Íslands hf. og Hydra ehf. en stefndi var í hlutfallslegri ábyrgð sem nam 44.671 sterlings­pundi vegna þess samnings. Með viðauka 1 með síðari lánssamningnum, dagsettum 25. júlí 2008, óskaði stefndi eftir ráðstöfun lánsins inn á fyrra lánið 31. sama mánaðar. Fyrir liggur að aðilaskipti urðu á kröfu stefnanda á hendur stefnda, sbr. ákvörðun Fjár­mála­eftirlitsins 9. október 2008. Stefndi heldur öllum mótbárum gegn kröfu stefnanda þrátt fyrir aðilaskiptin, sbr. dóm Hæstaréttar Íslands frá 21. nóvember 2013 í máli nr. 348/2013. Annað hliðstætt mál út af öðrum sjálfsskuldar­ábyrgðaraðila, sem var í hlut­falls­­legri ábyrgð út af sama láni til Hydra ehf., hefur áður verið til umfjöllunar fyrir dóm­­­stól­­um, sbr. dóm Hæstaréttar frá 11. maí 2017 í máli nr. 587/2016. Mála­tilbún­aður aðila í því máli er að mörgu leyti hliðstæður mála­tilbúnaði aðila í þessu máli enda samkynja sakarefni og atvik máls keimlík. Að því virtu hefur dóm­ur­inn leið­bein­ingar­­gildi fyrir úrlausn þessa máls.

Í máli þessu háttar svo til að stefnandi lýsti fyrst kröfu í fyrrgreint þrotabú, aðal­skuld­ara samkvæmt fyrri lánssamningnum, með kröfulýsingu 28. júlí 2008, samtals að fjárhæð 93.210.868 krónur, sem send var innan kröfulýsingarfrests. Í niður­lagi kröfu­lýs­­ingar­innar var tekið fram að hún myndi taka breytingum vegna skuld­breytinga sjálf­­­­­­­­skuldar­ábyrgðaraðila. Þá var kröfulýsingin lækkuð 15. september sama ár, að liðn­­­­­­­­­­um kröfu­lýsingar­fresti, niður í 21.339.723 krónur, án samráðs við stefnda og var ástæðan fyrir lækkuninni sú að flestir ábyrgðaraðilar höfðu gert upp ábyrgðir sínar, þar með talið stefndi með síð­ara láninu sem hér er til umfjöllunar. Með þessu fékk stefn­­­­andi lægri úthlutun úr þrota­­­­­búinu sem nam 12.849.727 krónum. Þá liggur fyrir að stefndi lýsti ekki kröfu í um­rætt þrotabú. Hið sama á við um aðra ábyrgðarmenn sem gerðu upp ábyrgðir sínar. Stefndi reisir dómkröfur sínar á því að með þessu hafi stefn­­andi ekki lýst ýtrustu kröfum og þar með ekki gætt hagsmuna sinna til fulls og fallið frá rétti til greiðslu af óveðsettum eignum úr þrotabúinu. Þá hafi þetta verið gert án sam­ráðs við stefnda og leitt til tjóns fyrir hann og aðra sjálfskuldarábyrgðaraðila enda hafi stefnandi gengið að ábyrgðar­aðilunum áður en ljóst var hversu mikið fengist upp í lánið frá þrota­­búinu. Með þessu hafi verið farið gegn 103. gr. laga nr. 21/1991. Hátt­semi stefn­anda hafi að þessu leyti þýðingu við mat á ábyrgð hans og hvort víkja eigi til hliðar og ógilda fjárskuldbindingu hans sam­­kvæmt síðari lánssamningnum á grund­velli 36. gr. laga nr. 7/1936. 

Stefnandi mótmælir framangreindum vörnum stefnda og tekur fram að 103. gr. laga nr. 21/1991 taki aðeins til óskiptrar ábyrgðar en ekki til hlutfallslegrar ábyrgðar. Stefn­­­andi bendir einnig á að stefnda hefði verið unnt að beina kröfu að þrotabúinu jafn­­vel þótt kröfulýsingarfrestur væri liðinn. Það hafi hann hins vegar ekki gert og stefn­­­andi geti ekki borið ábyrgð á því og hann ekki haft leiðbeiningarskyldu í því sam­bandi. Síðari lánssamningurinn hafi verið gerður um mánuði áður en þrotabúið var tekið til skipta með úrskurði 28. maí 2008. Kröfu­lýsingar­frestur hafi verið til 18. ágúst 2008. Þegar stefnandi hafi fengið ­­fyrirmæli frá stefnda 25. júlí sama ár um greiðslu inn á fyrra lánið þann 31. sama mánaðar út af ábyrgðinni, hafi kröfulýsingarfresturinn ekki verið lið­inn. Þetta hafi nítján aðrir ábyrgðar­aðilar gert með sama hætti og sumir tekið ný lán eins og stefndi en aðrir greitt með pen­ing­um á tímabili frá júní til sept­ember 2008. Enginn þeirra sem staðið hafi við ábyrgðir sínar hafi hins vegar lýst kröfum í þrota­búið. Þá hafi skipta­lok í búinu verið 20. sept­­­ember 2013 en fyrri út­hlutun úr því hafi verið í mars sama ár. Að þessu virtu hafi liðið um fimm ár frá greiðslu stefnda þar til byrjað var að úthluta úr búinu. Stefn­andi bendir á að hann hafi ekki verið eini kröfu­hafi þrota­búsins og því sé ljóst að bank­inn hafi ekki getað staðið á því að fá úthlutað miðað við upp­haf­lega kröfulýsingu þar sem ábyrgðar­­­mennirnir lýstu ekki kröfum í búið. Ef það hefði gerst þá hefði það bitnað á öðrum kröfuhöfum sem lýstu kröfum í búið. Þá komi hvergi fram í lögum að stefnanda, sem kröfuhafa, hafi verið óheimilt að lækka kröfuna í þrotabúið en sú ráðstöfun hafi verið eðlileg og sam­rýmst 104. gr. laga nr. 21/1991.

Það liggur í eðli sjálfskuldarábyrgðar að ­ábyrgðarmaður tekur að sér skuld aðal­skuld­ara eins og hann hefði sjálfur stofnað hana. Að því virtu verður hann almennt sjálfur að gæta að því að hann bíði ekki tjón við sjálf­skuldar­­ábyrgð­­ina eins og hverju öðru er hann kann að ráðast í. Kröfu­hafi hefur almennt ekki skyldu til að gæta hags­muna sjálfskuldar­ábyrgðarmanns í þessu tilliti. Annað mál er það að samkvæmt megin­­­­­­­­­­­­reglum kröfuréttar getur kröfuhafi ekki með því að gæta ekki að rétti sínum aukið skuld­bind­­­ingu ábyrgðar­manns. Í máli þessu háttar svo til að ábyrgð stefnda vegna skuldar þrotabúsins var hlutfallsleg en ekki óskipt. Ákvæði 103. gr. laga nr. 21/1991 taka samkvæmt orðanna hljóðan aðeins til óskiptrar ábyrgðar. Sambærilegum ákvæðum er ekki til að dreifa í þeim lögum sem taka til hlutfallslegrar ábyrgðar í þessu tilliti. Markmið og tilgangur ákvæðanna er að standa vörð um hagsmuni kröfu­hafa og ábyrgðarmanna. Við skýringu á 103. gr. laga nr. 21/1991 verður að líta til þess til­gangs lagagreinarinnar, að tryggja að úthlutun vegna tiltekinnar kröfu fari ekki um­fram þá hlutdeild sem í hennar hlut skal koma miðað við heildarfjárhæð kröfunnar en þessi verkan greinarinnar tryggir rétt annarra kröfuhafa. Þá ber einnig að leggja til grund­­­vallar þá reglu lagagreinarinnar að kröfuhafa er rétt að lýsa heildarfjárhæð kröfu í þrota­bú skuldara, þótt hún hafi að einhverju leyti fengist greidd frá ábyrgðar­mönnum, eða líkur standi til þess að greiðsla muni berast frá þeim. Síðar, eða við lok skipta, skal svo koma til lokauppgjörs ef hallar á einhvern í þeim lögskiptum, sbr. 104. gr. sömu laga. Ekki verður séð að skilsmunur óskiptrar og hlutfallslegrar sjálfskuldar­ábyrgðar hafi þýð­­­ingu í þessu sambandi þegar svo háttar til sem í þessu máli að þrota­maður er einn skuldari og ber ábyrgð á skuldinni allri. Að þessu virtu þykir rétt að beita ákvæðum 103. gr. laga nr. 21/1991 um hlutfallslega sjálfskuldarábyrgð í framan­greindu tilliti eins og um væri að ræða óskipta sjálfskuldarábyrgð. Fyrir liggur að stefn­­­­­andi lýsti upp­haflega kröfu í þrotabúið 28. júlí 2008 en lækkaði kröfu­lýsingu sína í það 15. september sama ár, eftir að hann fékk greitt frá stefnda, sem leiddi til þess að hann fékk lægri úthlutun við skiptalok sem nam 12.849.727 krón­um. Fjárhæðin er óumdeild milli aðila og er hún hærri en stefnu­fjár­hæð í þessu máli. Með þessu gerði stefn­­andi ekki ýtrustu kröfur á hendur þrota­­búinu til að tak­marka tjón sitt vegna van­efnda þrota­búsins sem aðalskuldara á greiðslu skuld­­­­­ar­­innar. Lækkunin á kröfu­­­lýsing­unni var and­stæð því sem til var ætlast sam­kvæmt 103. gr. laga nr. 21/1991 og hún var gerð án sam­­­­ráðs við stefnda. Stefnandi gætti því ekki að rétti sínum í sam­ræmi við lög við skipti á þrotabúinu og til tjóns fyrir stefnda. Að virtum þessum atvik­um verður að telja að stefnandi hafi í raun ekki sýnt fram á að hann eigi lögvarða kröfu á hendur stefnda og verður því fallist á með stefnda að rétt sé að víkja síðari láns­samn­­ingnum til hliðar á grundvelli 1. mgr. 36. gr. laga nr. 7/1936.

Þessu til viðbótar liggur fyrir að undir rekstri máls þessa, eftir að varnir stefnda komu fram um að krafan á hendur honum væri upp­greidd, voru lögð fram gögn af hálfu stefnanda, útreikningar og fylgiskjöl, þar sem leitast var við að sýna fram á hið gagn­­­­­stæða. Stefndi gerði athugasemdir við þau gögn og lagði meðal annars fram þrjár kvittanir, dagsettar 30. júní 2008, vegna innborgana sem hann taldi að ekki hefði verið tekið tillit til, sam­tals að fjárhæð 14.093.472 krónur, vegna fyrra lánsins. Sú fjárhæð er hærri en stefnu­fjárhæð í máli þessu. Þegar að því virtu væri ljóst að lánið, sem stefndi var í ábyrgð fyrir, væri upp­greitt. Stefn­­andi brást við þessu með því að leggja fram þrjár bak­færslukvittanir vegna sama láns með sömu fjárhæð, auk þess sem hann lagði fram yfir­lýsingu frá innheimtu­stýr­ingu stefnanda, dagsetta 21. september 2018, ásamt tveimur yfirlitum auðkenndum nr. I og II með fylgiskjölum. Í yfir­­lýs­ing­unni greinir meðal annars að ekki hafi varð­veist í kerfum stefn­­anda skýr­ingar á bakfærslunum að öðru leyti en því að greiðslur sem fóru inn á lánið 30. júní 2008 hafi ekki átt að fara inn á það. Til að bak­færa greiðslurnar hafi þurft að bak­færa allar aðrar greiðslur frá þeim tíma til 1. sept­ember 2008 og setja þær svo aftur inn á lánið. Stefndi byggði á því við aðal­meðferð að stefnandi hefði með hliðsjón af framan­greindum gögnum ekki sýnt fram á það að krafan á hendur honum væri lögvarin og ekki þegar ­greidd. Þá tók stefn­andi efnis­lega afstöðu til varna stefnda á þessum grund­velli og vís­aði til fyrr­greindra gagna og fylgiskjala og gerði nánar grein fyrir þeim. Að þessu virtu komast fyrr­­greindar máls­­ástæður að í málinu. Vitnið Einar Pétursson, starfsmaður stefn­anda, kom ekki að gerð fyrrgreindrar yfir­­lýsingar innheimtustýringar og gat ekki borið um hvaða forsendur lágu henni til grundvallar. Þá leiddi stefnandi ekki önnur vitni til að skýra bak­færslurnar eða efni yfirlýsingar­innar og gögn sem henni fylgdu. Bakfærslu­kvittanirnar eru dagsettar 16. og 18. maí 2018, sem er eftir að mál þetta var höfðað og stuttu áður en skjölin voru lögð fram. Skjölin bera því ekki með sér að vera sam­­tíma­gögn um bak­færslur sem hefði verið eðlilegt í almennu tilliti í máli af þessum toga. Bak­­færslukvittanirnar eru gefnar út af stefnanda en ekki forvera hans, Landsbanka Íslands hf. Nöfn starfs­manna koma ekki fram á bak­færslukvitt­unum gagn­stætt því sem almennt á við um greiðslu­kvitt­anir sem liggja fyrir í málinu. Þá er ósamræmi í greiðslu­­­­auðkennum samkvæmt yfirliti nr. I um inn­borganir á lánið og yfirliti nr. II um bak­færslur, sbr. fyrrgreinda yfir­lýsingu inn­heimtu­stýringar. Að mati dóms­­­ins eru fyrr­greind sóknar­gögn svo ófull­komin að ekki fæst sam­rýmst því sem ætlast má til um gæði og áreiðanleika gagna sem stafa frá fjár­mála­­stofnun til fram­­lagn­ingar í þágu með­­­­­ferðar máls fyrir dómi og ætlað er að sýna fram á lögvarða kröfu á hendur skuld­ara. Af þessu leiðir að stefnandi hefur ekki fært fram viðhlítandi sönnur fyrir því að krafa hans á hendur stefnda sé ekki þegar greidd.

Að öllu framan­greindu virtu verður stefndi sýknaður af kröfum stefn­anda.

Með vísan til 129. og 130. gr. laga nr. 91/1991 verður stefnanda gert að greiða stefnda málskostnað sem ræðst af málskostnaðarreikningi stefnda, 2.369.035 krónur, að teknu tilliti til virðisaukaskatts.  

Af hálfu stefnanda flutti mál þetta Ásgeir Jónsson lögmaður. Af hálfu stefnda flutti málið Hjalti S. Mogensen lögmaður.

Daði Kristjánsson, héraðsdómari og dómsformaður, kveður upp dóm þennan ásamt með­­dómsmönn­unum Ástráði Haraldssyni héraðsdómara og Sigurbirni Einars­syni við­skipta­­­fræðingi.

 

D Ó M S O R Ð:

       Stefndi, Sigmar Júlíus Eðvarðsson, er sýkn af kröfum stefnanda, Landsbankans hf.

       Stefnandi greiði stefnda 2.369.035 krónur í málskostnað.